,,Nowe Ateny”, dzieło życia ks. Benedykta Chmielowskiego, to pionierska polska encyklopedia z połowy XVIII w. Za życia autora cieszyła się ogromną popularnością wśród polskiej szlachty. Wkrótce po jego śmierci stała się pośmiewiskiem, uznana za kuriozum – płód naiwności i pseudonaukowej grafomanii.
Z perspektywy trzech stuleci można jednak na „Nowe Ateny” spojrzeć nie tylko jako na historyczną ciekawostkę czy relikt szlacheckiego ciemnogrodu, ale jako heroiczną próbę ogarnięcia i zrozumienia świata w jego niewyczerpanej różnorodności – świata, w którym pozostawało miejsca na półcienie niewiedzy i tajemnicy; gdzie mikrokosmos i makrokosmos – powiązane nićmi korespondencji – przeglądały się w sobie. W tej perspektywie „Nowe Ateny” jawią się jako fascynujący – i być może na zawsze stracony – obraz rzeczywistości sprzed wielkiej klasyfikacji i odczarowania, jakie przyniósł oświeceniowy rozum.
Spektakl – bazujący na fragmentach „Nowych Aten”, wykorzystujący choreografię i ruch sceniczny jako medium równie ważne jak słowo – jest próbą takiego właśnie spojrzenia.
„Nowe Ateny”, przygotowane z udziałem studentów Wydziału Teatru Tańca PWST w Bytomiu w ramach projektu Ośrodka Praktyk Teatralnych ,,Gardzienice: ,,Generator Nadziei”, miały premierę w październiku 2016 na VI Międzynarodowym Festiwalu Teatrów Błądzących w Gardzienicach.
Spektakl w sezonie 2016 / 2017 prezentowany był w Gardzienicach w ramach ,,Maratonów Teatralnych Gardzienic”, oraz w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie w ramach Konkursu na Inscenizację Dawnych Dzieł Literatury Polskiej ,,Klasyka Żywa”
Scenografia / Projekcje: Iwona Bandzarewicz;
Zdjęcia: Iwona Bandzarewicz
Adaptacja: Kajetan Mojsak, Maciej Gorczyński;
Reżyseria: Maciej Gorczyński
Jacobina Blum
Klaudia Gryboś
Natalia Gryczka
Daniel Leżoń
Aleksandra Nowakowska
Sabina Romańczak
Łukasz Zgórka / Mikołaj Prynkiewicz
Ciekawą propozycję przedstawił aktor Teatru Gardzienice, a obecnie student PWST w Krakowie Maciej Gorczyński. Reżyser w eksperymentalny sposób przełożył na scenę fragmenty pierwszej w Polsce encyklopedii napisanej w połowie XVIII wieku przez ks. Benedykta Chmielowskiego. Gorczyński z ponadtysiącstronicowego dzieła wybrał jedynie małe fragmenty i zestawił je z tekstem XVIII-wiecznego poety angielskiego Williama Blake’a. Punktem wyjścia tej realizacji było sceniczne pokazanie encyklopedycznych definicji, jednak twórcom udało się uchwycić coś, czego nie da się zauważyć, przeglądając karty książki. Gorczyński pokazał nam świat, jaki widział nie tylko ks. Chmielowski, ale i wszyscy ówcześni i współcześni Polacy. W ten sposób z komizmu i naiwności, które widać na pierwszy rzut oka, wyłoniły się refleksje na temat trwania i przemijania, przeszłości i teraźniejszości. Nie udałoby się tego osiągnąć, gdyby nie zręczna adaptacja „Nowych Aten”, którą przygotował specjalizujący się w teorii literackiej groteski dr Kajetan Mojsak, absolwent Akademii Praktyk Teatralnych w Gardzienicach, pracownik naukowy PAN w Warszawie.
Kacper Sulowski ,,Gazeta Wyborcza Lublin” 04.11.2016r.
Spektakl Nowe Ateny, w reżyserii Macieja Gorczyńskiego, oparto na pierwszej polskiej encyklopedii autorstwa księdza Benedykta Chmielowskiego (za adaptację, poza Gorczyńskim, odpowiedzialny jest także Kajetan Mojsak). Do kompanii zaprosili artyści Williama Blake’a, podkreślając tym samym, że rzecz będzie refleksją na temat opozycji wyobraźni i nauki. Osiemnastowieczne dzieło Chmielowskiego dowodzi jednak, że takie przeciwstawienie nie jest oczywiste. Księga, w której zapisano rozmaite, mniej lub bardziej niezwykłe informacje („o rybach, matematyce, bogu, bożków mnóstwie, narodów manierze, upierach, remediach przeciw czartom, o fenixie ptaku, o jednorożcu zwierzu” itd.), powstała z chęci rozumowej syntezy świata. Kapłan z Firlejowa, mimo że – jak pisał sam o sobie – „głowę w piwie i miodzie zawraca nazwisko”, nie był filutem, szaleńcem czy dowcipnisiem. Nie sposób więc traktować tego niegdyś bardzo wśród zaściankowej szlachty popularnego dzieła jako pożywki dla drwin z ciemnoty i zabobonu. Twórcy przedstawienia wybierają inną drogę, sięgają do Nowych Aten jak do beczki-imaginarium. Szpunt wybijając tańcem (…) stawiają w centrum fisharmonię i snują choreograficzno-pieśniarską opowieść o Blake’owskim niebie i piekle. O polskim księdzu, który zamienia się w czarnoksiężnika. Opozycja wymyka się oczywistym skojarzeniom. Po stronie zła jest nie tylko diabeł, ale i Mikołaj Kopernik. Grający główną rolę Daniel Leżoń (współpracujący także z norweskim teatrem Stella Polaris) pozwala opętać się masce, zmieniając sposób poruszania, ton głosu, wędrując gdzieś na krawędź świata, z jednej strony zamkniętego widownią, a z drugiej zwiewnymi zasłonami, pośród których wędrują cienie. Nad tym światem wiszą gumowe piłki-planety. W jednej ze scen aktorzy ruszą z nimi w kosmiczny taniec, unosząc je w dłoniach, na plecach, bawiąc się ciałami niebieskimi, jakby to były ludzkie ciała. Efekt tych magicznych zmagań rozgrywa się w naszej wyobraźni. Jak poucza Chmielowski: „Czarownicy nie mogą w realne transmutacje przemieniać człeka: na przykład w konia […] tylko przez omamienie patrzących” – tak też należy tłumaczyć stado cwałujących kozackich bachmatów, które do złudzenia przypominały krzesła. Jeśli czegoś w Nowych Atenach brakuje, to być może Blake’owskiej zmysłowości, delikatnie tylko zaznaczonej i oswojonej sarmackim mrugnięciem oka i zalotnym dziewczęcym uśmiechem. Gorczyński w debacie po spektaklu mówił o potrzebie wiedzy skrojonej na miarę człowieka. Chmielowskiemu teoria Kopernika zdała się być ponad tę miarę. Dziś, mimo że wiemy o heliocentryzmie, posługujemy się Internetem i oglądamy zdjęcia Plutona, nie powinniśmy rezygnować ze świata magii, czartów i widm. Wciąż dręczy nas głód sacrum, które jak Artaudowska siarka nadałoby życiu inny wymiar.
Dominik Gac (Teatr 2/2017)
